Toen de bekende Zwitserse en sociaal hervormer pedagoog Johann Heinrich Pestalozzi in het begin van de 19e eeuw het leren met hoofd, hart en hand propageerde, wist de wereld nog steeds niets van multidimensionaal leren. Maar de visie van een integrale benadering was daarmee al geboren. Sindsdien is het leven veel complexer geworden, en complexe taken vergen complexe methoden om ze te ontsluiten – nietwaar?
Leren is een proces voor het hele leven. Dit verklaarde de Europese Commissie in het kader van haar activiteiten op het gebied van het onderwijsbeleid voor de Europese Unie voor levenslang leren. Levenslang leren wordt hier gedefinieerd als elke doelgerichte activiteit voor een voortdurende verbetering van kennis, vaardigheden en competenties. Dit bestrijkt het hele spectrum van formeel, niet-formeel tot aan het informeel leren. Het doel is ambitieus: de meest concurrerende en dynamische kennismaatschappij ter wereld worden.
Breed en complex
In alle levensfasen heeft onderwijs een positief effect op persoonlijke identiteit, sociale interactie en professionele prestaties. Maar de randvoorwaarden voor het leren veranderen. De behoeften van de leerlingen zijn veranderd en in het onderzoek zijn inzichten ontstaan die duiden op de noodzaak van een nieuwe methodologisch-didactische basisidee in de gehele leercontext. De Duitse filosoof en publicist Richard David Precht vindt dat op scholen en universiteiten "het traditionele systeem luchtiger moet worden". Hij wil competente mensen intensiever bij de lessen betrekken en ook beter inspelen op het kennisniveau van leerlingen en studenten met behulp van elektronische hulpmiddelen. Als voorbeeld noemt Precht dat onder andere gerenommeerde mensen uit de praktijk op scholen les moeten geven, ook als zij reeds met pensioen zijn. Kennis en ervaring worden zo direct van de ene generatie op de andere overgedragen.
Nieuwe leerconcepten
Stilzitten, uit je hoofd leren en een leraar voor de klas: dit klassieke programma behoort meer en meer tot het verleden. Modern leren betekent een aanzienlijk meer individuele aanpak en nieuwe projecten uitproberen. Het zogenaamde klassikale onderwijs is niet meer de enige leermethode en wordt ook steeds vaker bekritiseerd omdat het nieuwe leren los staat van locatie, ruimte en tijd. Alternatieve, gecombineerde concepten zoals werken in een groep, met een partner of ook alleen met behulp van nieuwe technologieën worden steeds populairder. Bijvoorbeeld met e-learning, dat niet alleen zelfstandig kan worden gebruikt, maar ook een individuele en flexibele opzet van leerprocessen mogelijk maakt om het materiaal en het probleemoplossend denken beter te kunnen onderwijzen. De versmelting van de digitale wereld met het onderwijs is logisch en ook een kosten- en tijdbesparend proces.
Leren vormt ons denken
"Het hangt ervan af hoe we op dit leven worden voorbereid, hoe we worden opgevoed, gesocialiseerd en uiteindelijk worden gevormd, met andere woorden, welk 'alfabet' ons wordt aangeleerd, de bagage waarmee we door de wereld trekken", zegt Erwin Wagenhofer, die in zijn documentaire "Alphabet" - waarmee hij internationale sensatie heeft veroorzaakt – en ingaat op ongewenste ontwikkelingen in het onderwijs. Hij benadrukt bovendien: "Wat we leren, vormt onze kennis, maar hoe we leren, bepaalt ons denken". Het is duidelijk dat we als mensen dingen gemakkelijker onthouden wanneer ze indruk op ons hebben gemaakt.
Virtueel en spelend leren
In de wetenschap worden nieuwe benaderingen van virtueel leren zoals Digital Game Based Learning, Digital Storytelling en interactieve dramaturgie intensief besproken. Deze methoden gaan ervan uit dat het leren door verhalen en spelletjes effectiever kan worden aangepakt en dat het internet hiervoor een ideaal medium is. "Virtual Reality" biedt de technische voorwaarden om de gewenste inhoud op een nieuwe manier te ervaren door de integratie van alle zintuigen. Onderdompelen in de virtuele wereld is emotioneel aantrekkelijk en verhoogt de verbinding met de geleerde inhoud.
Structurele aanpak
Het is niet de overdracht van kant-en-klare kennis die zin heeft, maar de vormgeving van handelings- en denkstructuren. Kennis wordt hiërarchisch opgebouwd: de belangrijkste inhouden wordt gekoppeld, de bijbehorende vragen worden geordend en ideeën worden gebundeld. Dat levert allemaal een bijdrage aan een beter leren en denken. Tal van onderwijs- en leermethoden hebben hiervoor hun nut bewezen – van mindmapping en brainstorming tot clustering. Hun doel is om een zinvolle opeenvolging van individuele leermodules te creëren die kan worden omgezet in een werkplan. Ze zijn echter allemaal gebaseerd op het verzamelen van informatie over bepaalde thema's, deze te groeperen op basis van kenniseenheden en leerinhouden te systematiseren. Zelfs voor individueel werk en voor schrijfprocessen is clustering vaak nuttig – om de eigen gedachten en ideeën te structureren of om schrijf- en denkblokkades te overwinnen.
Hyper, hyper
Belangrijke zaken met elkaar verbinden en geleidelijk aan een netwerk opbouwen – dit is hyperlearning, een methode om de eigen capaciteiten te ontwikkelen en nieuwe kennis op te doen. Dat is goed voor het menselijk brein, dat informatie niet eenvoudigweg opslaat in lades, maar deze in complexe netwerken ordent. Het doel van hyperlearning is om zoveel mogelijk kennis in netwerken te bundelen met verschillende onderwerpen om zo gemakkelijker tot een oplossing te komen. Zo bouwt men een "persoonlijk internet in het hoofd" en haalt men met behulp van een eigen zoekmachine de geleerde kennis weer naar boven. Een essentiële voorwaarde is echter dat het lesmateriaal niet alleen uit het hoofd wordt geleerd, maar ook wordt begrepen. Anders zou er een soort "explosie" in de hersenen ontstaan als de juiste informatie niet aan elkaar gekoppeld was.
Aanmoedigen en inspireren
Het is vooral een kwestie van het scheppen van voorwaarden die mensen in staat stellen om hun potentieel te ontwikkelen", zegt de bekende Duitse neurobioloog professor dr. Gerald Hüther. Om mensen in staat te stellen hun potentieel in de toekomst beter te ontwikkelen, moeten volgens professor Hüther gunstigere randvoorwaarden worden gecreëerd en moet er een relatiecultuur worden gecreëerd die gericht is op de ontwikkeling van het potentieel dat in gezinnen, kleuterscholen, scholen, universiteiten, op het werk en niet in de laatste plaats in de gemeenten wordt ontwikkeld. Het belang van emotionele reacties in leerprocessen is ook zeer groot en goed gedocumenteerd door neurowetenschappelijk onderzoek, zodat complexe verbanden beter kunnen worden beschreven en verankerd in de hersenen in de vorm van beelden en metaforen dan door objectieve verklaringen. Professor Hüther's belangrijkste zorg is niet alleen het overbrengen van vakkennis, maar ook het stimuleren van de eigen verbeelding, het wekken van vreugde in het zelf ontdekken en het omzetten van abstracte kennis in eigen kennis.
Van kennis naar competentie
Leren moet niet alleen technische kennis en expertise overbrengen, maar ook vaardigheden trainen en kwalificaties verbeteren. Leren moet leiden tot zelfgeorganiseerde oplossingen voor concrete en relevante problemen. Het gaat om de competentie, die niet alleen wordt verworven door middel van schools leren, maar ook in het kader van projecten en echte werksituaties ontstaat. Informeel leren staat centraal en wordt gekoppeld aan klassieke kwalificaties.
Het leren zelf aansturen
Vooral zelforganisatie is belangrijk omdat het de leerlingen aanmoedigt om hun eigen bijdrage te leveren en hun eigen leerproces aan te sturen. Wanneer ook de samenwerking met anderen om gezamenlijk te leren en samen te werken functioneert, wordt de juiste mix gevonden en wordt de basis gelegd voor een echte betrokkenheid bij het leren. Zoals de Zwitserse hervormingspedagoog Peter Fratton al schreef in zijn "Pedagogische Urbitten" over autonoom leren in de vormgegeven omgeving: "Voed mij niet op – maar geef me vertrouwen en begeleid mij, leer mij niets – maar laat mij meedoen, leg mij niets uit – maar geef mij de tijd om te ervaren, motiveer niet mij – maar jou!"
Gisteren, vandaag en morgen
Nieuwe technologieën openen een geheel nieuwe, bijna oneindige wereld voor mensen, wat een belangrijke invloed heeft op onze leerinhoud, leermethoden en de kanalen die we zelf vormen. Tegenwoordig kun je via het internet gemakkelijk in grote bibliotheken snuffelen of deskundigen om advies en informatie over een specifiek onderwerp vragen via forums en sociale netwerken. En het blijft maar doorgaan, want een nieuwe trend uit de VS verovert vandaag de dag het onderwijs: open online lezingen, zogenaamde MOOC's - Massive Open Online Courses, die miljoenen mensen in staat stellen om gratis of zeer goedkoop kennis te verwerven. Sinds de uitvinding van de moderne drukkerij – en dat was 566 jaar geleden – heeft er geen verdere democratisering plaatsgevonden als het gaat om toegang tot het onderwijs. Hoe te leren, wat te leren, waar te leren en met wie te leren – in de toekomst wordt de fantasie steeds meer vrijheid gegund.